نگاهی به نقش آموزش و پرورش در تربیت دینی دانش آموزان

به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ستاد همکاریها، مقاله نگاهی به نقش آموزش و پرورش در تربیت دینی دانش آموزان از مقابل دیدگانتان می گذرد.

1- مقدمه

کلمۀ تربیت به معناي پروردن و آموختن به کار رفته است و اغلب منابع موجود در زمینۀ تربیت از دیدگاه اسلام، آن را به معناي زمینه سازي براي شکوفایی استعدادهاي انسان و بالفعل نمودن آنها در نظر گرفته اند. بر اساس این، تربیت دینی را می توان شکوفا کردن و بالفعل نمودن استعدادهاي انسان بر مبناي آموزه هاي دین تعریف نمود. برخی صاحبنظران با استناد به آیات قرآن، کلمۀ تربیت را از ریشۀ «رب» به معناي صاحب و پرورش دهنده در نظر گرفته و تربیت دینی را به معناي شناخت خدا به عنوان «رب» و تن دادن به ربوبیت او و طرد ربوبیت غیر او استنباط نموده اند(باقری، 1386).

از دیدگاه اسلام عوامل محیطی، صاحب نقش اساسی در تربیت انسان هستند. عوامل محیطی را می توان به سه نهاد خانواده، جامعه و مدرسه تقسیم کرد. در این میان، نهاد مدرسه که متولی جریان رسمی تعلیم و تربیت است نقش بی بدیلی را در این باره می تواند ایفا کند(پاک سرشت، 1386).

پس از پیروزي انقلاب اسلامی، به دلیل اهمیت نقش مدرسه و آموزش و پرورش در تربیت دانش آموزان، انتظارات از این نهاد تربیتی افزایش یافت و برنامه ریزان و سیاستگذاران نظام تعلیم و تربیت به انجام تغییرات و تحولاتی در نظام آموزش و پرورش رسمی پرداختند تا زمینه را براي پرورش انسانهاي مؤمن و متخلق به اخلاق و آداب اسلامی فراهم سازند. تغییر اهداف نظام آموزش و پرورش، تغییر کتب درسی و به ویژه کتب درس دینی و تأسیس نهادي به نام امور تربیتی از جمله اقدامات مهمی بود که می توان از آنها نام برد. انتظار این بود که با تشکیل نهاد امور تربیتی و تحولات دیگري که در نظام آموزش و پرورش در زمینۀ تربیت دینی صورت گرفته بود، محصولات و بروندادهاي مدارس متناسب با اهداف مورد نظر تربیت یافته باشند؛ اما به دلایل مختلف انتظارات متولیان و برنامه ریزان تعلیم و تربیت تحقق نیافت و لذا دغدغۀ عدم کارآیی لازم در زمینۀ تربیت اسلامی و دینی دانش آموزان در مدارس، بالا گرفت و چنین نتیجه گیري شد که علیرغم سعی و تلاش زیاد آموزش و پرورش در تربیت دانش آموزان و کسب برخی موفقیتها، هنوز دشواريها و بنبست هاي زیادي پیشروي آن قرار دارد(باقری، 1380). در این باره، یکی از صاحبنظران حوزوي به احساس بحران در زمینۀ تعلیم و تربیت دینی نسل جوان کشور اذعان کرد (اعرافی،1381) و بعضی چنین مطرح کردند که تعلیم و تربیت کنونی در اغلب موارد بیش از آنکه اخلاق را درونی کند، دانش آموزان را وادار به تظاهر اخلاقی می کند (کریمی، 1381). یافته هاي پژوهشی نشان داد که درجۀ اعتقادي نوجوانان به مقولۀ دین بسیار خوب است، اما رفتار دینی آنان درجۀ پایین تري را نسبت به سطوح اعتقادات آنان نشان می دهد(علوي، 1385).  از طرف دیگر 59% از جوانان نارضایتی خود را از آموزه هاي دینی در مدارس به شکل هاي مختلف بیان می کنند(گلزاري، 1382). در نهایت آنچه که اکنون مورد سؤال است جایگاه آموزش و پرورش در کارآمدي نظام تربیت دینی و اسلامی در مدرسه است. این مطالعه در نظر دارد به بررسی نقش مؤلفه هاي نظام آموزش و پرورش در این راستا بپردازد.

2- وظایف تربیت دینی

معمولاً مشاهده می شود که سازمانهای دینی توجه زیادی به سلامت جسمانی انسان ندارند و حال آنکه در حقیقت این امر مانع از رشد معنوی وی است. بنابراین یکی از اهداف این سازمانها این است که به دانش آموزان خاطر نشان کنند که سلامت جسمانی آنها تنها وسیله و ابزاری برای تحقق اهداف نهایی دین می باشد. بنابراین باید بکوشیم جهان بینی و نگرشی همه جانبه از زندگی در ذهن دانش آموزان ایجاد کنیم تا آنها بتوانند راه خود را بر اساس استعدادهای فردی خود برگزینند(میرتمیزدوست، 1393).

هدف از تربیت دین و مذهب، برانگیختن شوق و رغبت دینی است و نه صرفاً انتقال مطالب دینی. در واقع آموزش اینکه دانش آموز چگونه به حقیقت دینی دست یابد مهمتر از دریافت آن است. تربیت دینی به معنای واقعی آن طبق تعبیر امام علی(ع) باید بیشتر در جوارح و ارکان صورت گیرد. آموزش علوم دینی باید به صورت غیر کلامی باشد(کریمی، 1373).

3- مشکلات تربیت دینی

باید توجه داشت که تجربه و آگاهی دینی امری قلبی است و نمی توان آن را به کسی تحمیل کرد بنابراین باید فضای مدارس را به نحوی طراحی کرد تا دانش آموزان، خود به سوی تجربه کردن بعضی احساس های مذهبی سوق پیدا کنند. موعظه و دستورهای دینی نباید جایگاهی در روند تربیت دینی داشته باشند. مسئولیت انتقال دانش دینی نباید بر عهده معلمی مشخص باشد. در واقع وظیفه تمام معلمان است که در ساخت جو مذهبی مدرسه مشارکت کنند. دنیای معاصر به انفجار دانش و اطلاعات رسیده و بی توجهی به مقوله  فرهنگی منجر به وارد شدن آسیب هایی درحوزه  تعلیم و تربیت می شود.

4- استدلال مخالفان تربیت دینی در مدارس

1) با توجه به اینکه در مدرسه گروههای مختلف دینی وجود دارند، اعطای هر گونه جایگاهی به دین در تربیت، غیر عملی بوده و پیروی از یک دین خاص باعث بروز اختلاف هایی در بین دانش آموزان می شود.

2) آنچه بیشتر در تربیت دینی مورد تأکید است موعظه و نصیحت است. در حالیکه ایجاد محیط مناسب برای تغییر شخصیت کودکان به مراتب ضروری تر از موعظه و پند است.

3) تحقیقات نشان می دهد که هیچ نوع پیوستگی بین دانش و رفتار وجود ندارد حال آنکه در تربیت دینی بر دانش، بیش از رفتار تأکید می شود.

4) بحث درباره بعضی از امور خیر و شر سبب بروز کشمکش در اذهان دانش آموزان شده و مانع از رشد اخلاقی آنها گردیده و ارزش گذاری درباره آن خلاف ارزش های اجتماعی است.

5) دانش آموزان هنوز آنچنان قدرت استدلالی نیافته اند که بتوانند معنای ظریف ادیان مختلف را بفهمند. از طرف دیگر انتقال تربیت دینی  و بی طرفی در تفسیر امور ادیان مختلف برای یک معلم مشترک مشکل است.

6) هدف اصلی از دین مقید کردن فرد به عشق و محبت و حس همدردی است اما در واقع به نام دین خلاف این آرمانها عمل شده و نبردهای بسیاری تحت عنوان دین درگرفته است. بنابراین در چنین موقعیتی اعطای جایگاهی به تربیت دینی تنها به معنای تشویق این قبیل شرارت ها در بین دانش آموزان است.

7) دین، موضوعی فردی و تجربه ای شخصی است. هر کسی مایل است خدا را آنطور که می­خواهد متناسب با باورهایش ستایش کند بنابراین شایسته نیست برنامه تربیت دینی دانش­آموزان مدرسه را به صورت گروهی به اجرا درآورد (چائوب، 1385).

5- استدلال حامیان تربیت دینی در مدارس

1) دین یکی از جنبه های مهم زندگی است. دروسی که در مدارس آموزش داده می شود فقط دانش آموزان را به رفع نیازهای مادی قادر می سازند و برعکس تربیت دینی موجب اعتلای ارزشهای انسانی است.

2) دنیای معاصر به دلیل فقدان احساسات صادقانه مذهبی دچار بسیاری از شرارت های اجتماعی است و تنها دین است که به ما کمک می کند تا این شرارت ها را ریشه کن کنیم.

3) دین را نباید تنگ نظرانه تلقی کرد. تربیت دینی به معنای تربیت در یک دین خاص نیست، بلکه تاکید بر جوهره همه ادیان است. در برگزاری آیین های مختلف در مدارس باید به آرمانهای اصلی که بین تمام انسانها مشترک است، تاکید شود(چائوب، 1385).

6- رويكرد تعقل گرا در فرهنگ ديني

با توجه به نگاه اسلام به انسان كه تاكيد بر استعداد هاي فطري اوست، در انسان شناسي اسلام فطرت در وجود انسان با ابعاد مختلف و متكثرحول محور فطرت قلب و فطرت عقل، وظيفه هدايت انسان را بر عهده دارد (دلشاد، 1380). وقتي از معرفت عقلي سخن مي گوئيم، صرفاً محفوظات ذهني نيست بلكه مراد آن خصايصي است كه قرآن كريم در بيان تعقل و تفكر از آن بهره مي گيرد. واژه هاي، بصيرت، انتخاب أحسن، تدبر، تفقه، تفكر و...... از خصايص عقلانيت است. شهيد مطهري در بيان اين نظر مي گويد: «فرق است ميان تفكر و عقيده كه از ماده انعقاد است  و منشاء آن دل بستگي است نه تفكر منطقي. چه بسا عقايدي كه مانع تفكر است. داستان حضرت ابراهيم (ع) و پيامبر اكرم (ص) و شكستن بتها براي آزاد شدن فكرها بود.»(توشي هيكو ايزوتسو، ترجمه زهرا پور سينا، 1380) بنابراين عقلاني زيستن و عقلاني انديشيدن فضيلتي است عقيدتي و معرفتي كه قرآن كريم انسانها را توصيه به اين امر مي كند.

نكته اي كه مي بايست در اينجا به آن اشاره نمود اين است كه در تعليم وتربيت امروز گرايش به سمت تفكر انتقادي(باقر پور امینی، 1381) به عنوان يكي از ملزومات زندگي عقلاني قلمداد شده است. آنچه در نگاه عقلاني به دين مطرح مي شود كسب معرفت و شناخت به دين با واسطه ي عقل است. اينجاست كه روشها و شيوه ها، محتوا، و نوع تربيت مطرح مي شود. در اين شيوه مؤلفه هاي عقل نظري و عقل عملي در كنار هم(شناخت، ايمان، عمل صالح) را شكل مي دهند. اينگونه عقلاني زيستن الزامات اخلاقي را به همراه دارد؛ پس اگر بخواهيم اخلاقي زندگي كنيم مي بايست(عقلاني) زندگي كنيم.

دیدگاه اسلام در باب انتقال مفاهیم از دو مشخصه برخوردار است: اول این که، جایگاه اندیشه و تفکر در این مکتب الهی آن چنان رفیع است که به سختی می توان چیزی را بر آن مقدم داشت. اگر مقام تعبد و قرب به خداوند اوج رشد انسان به حساب آید، که "ما خلقت الجن و الانس الا لیعبدون" اما اساس این تعبد نیز تعقل است واگر غیرآن باشد، یعنی اگر پرستشی مبتنی بر صِرف تقلید کور باشد، قطعا ارزشی ندارد. دوم این که، این فریاد آزادمنشانه و بیداربخش اسلام به هنگام دعوت به دین است که "لا اکراه فی الدین". در قبول دعوت اسلام، تحمیل فکری و فیزیکی جایی ندارد و تنها مأموریت انبیای الهی و رسالت پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله بیدارسازی فطرت بشری بوده است. امام علی علیه السلام با همین مبنای "و لو فکروا فی عظیم القدره و جسیم النعمه لرجعوا الی الطریق و خافوا عذاب الحریق(نهج البلاغه، خطبه 185)  اگر مردم در عظمت قدرت خدا و بزرگی نعمت های او می اندیشیدند، به راه راست باز می گشتند و از آتش سوزان می ترسیدند" است که به تبیین راه های خداشناسی می پردازد(نهج البلاغه، خطبه 185).

با دقت در برنامه درسی ملی اولین اصل از اصول ناظر بر برنامه های درسی و تربیتی(مصوب جلسه 864-3/5/91) اصل دین محوری می باشد که بر مبنای آن تمامي اجزا و عناصر برنامه هاي درسي و تربيتي باید مبتنی بر مبانی توحیدی واصول و ارزش هاي اسلام ناب محمدی(ص)باشد. این اصل بر سایر اصول برنامه درسی ملی نیز حاکم می باشد. بر اساس هدف کلی برنامه های درسی و تربیتی(مصوب جلسه 866-16/5/91)تربیت یکپارچه عقلی، ایمانی، علمی، عملی و اخلاقی دانش آموزان به گونه ای که بتوانند موقعیت خود را نسبت به خود، خدا، دیگر انسان ها و نظام خلقت به درستی درک و توانایی اصلاح مستمر موقعیت فردی و اجتماعی خویش را کسب نمایند.انتظار مي‌رود دانش آموزان طي دوره‌ تحصيلات مدرسه‌اي، در مجموعه عناصر پنج‌گانه‌ الگوي هدف‌گذاري، به مرتبه ای از شایستگی ‌هاي پایه دست يابند. این شایستگی ها بیان تفصیل یافته ای از هدف کلی است. همچنین بر مبنای شایستگی ها ی پایه(مصوب جلسه 866-16/5/91)شایستگیتعقلدر این سند تحقق موارد زیر را در آموزش و پرورش دنبال می نماید:

درک وجود خود، نیازها، توانمندي‌ها، ظرفيت‌ها و ابعاد هویت متعالی خویش

بصیر نسبت به آثار و پیامد های سبک زندگی خود

تدبر در صفات، افعال و آیات خداوند متعال به عنوان خالق هستی

تدبر در نظام خلقت و شگفتی های آن

آنچه که در نقشه‌ كلان برنامه‌ درسي و چارچوب نظام برنامه‌ريزي درسي كشور مشهود است برنامه هاي درسي و تربيتي آموزش و پرورش جمهوري اسلامي ايران در راستاي فرهنگ و تمدن اسلامي- ايراني، با تکیه بر میراث ماندگار رسول الله(ص)- قرآن کریم و عترت(ع)- تحقق جامعه عدل مهدوي (عج) و چشم انداز نظام تعلیم وتربیت رسمی عمومی در افق 1404[1] با بهره گيري از الگويي پيشرفته و بومي زمينه تربيت نسلي[2] موحد، مؤمن و معتقد به معاد و آشنا و متعهد به مسئولیت ها و وظایف در برابر خدا، خود، دیگران و طبیعت، حقیقت جو و خرد مند، دانش پژوه و علاقمند به علم و آگاهی، عدالت خواه و صلح جو، ظلم ستیز، جهادگر، شجاع و ایثارگر و وطن دوست، مهر ورز، جمع گرا و جهانی اندیش، ولایت مدار و منتظر و تلاش گر در جهت تحقق حکومت عدل جهانی، با اراده و امیدوار، خود باور و دارای عزت نفس، امانتدار، دانا و توانا، پاکدامن و با حیا، انتخابگر و آزاد منش، متخلق به اخلاق اسلامی، خلاق و کار آفرین. مقتصد و ماهر، سالم و  با نشاط، قانون مدار و نظم پذیر، وفاداربه ارزش‌هاي اسلامي‌، ملّي وانقلابي  و آماده ورود به زندگی شایسته فردی، خانوادگی و اجتماعی بر اساس نظام معیار اسلامی را فراهم مي‌سازد.

7- بحث و نتیجه گیری

نظام آموزش و پرورش در درون خود با چالشهاي مهمی در فرایند تربیت دانش آموزان مواجه است که سبب می گردد کارآیی آن به شدت تحت تأثیر قرار گیرد. این چالشها مانع مهمی بر سر راه تحقق اهداف تربیتی در مدارس به شمار می روند. مؤلفه تربیت، همزاد با انعطاف، عدم اجبار و تحمیل است، اما آموزش رسمی، سازمان یافته و داراي قالبی از پیش تعیین شده و غیر منعطف است. دین اسلام در جهت هدایت و تربیت بشر به او امکان و اجازة انتخاب داده است لذا مقولۀ تربیت در اسلام با جبر و اجبار و تحکم سازگاري ندارد و اگر نظام آموزش و پرورش با ابزارهاي کنترلی که در اختیار دارد، بتواند به طور موقت قالبهاي تربیتی خود را تحمیل کند، این شکل گیري پایدار نخواهد ماند(مزروعی، 1386). بنابراین در جریان آموزش دین، اولا دین به اصول عقاید و احکام تنزل می یابد، ثانیا آموزش دین منحصر به دو معلم دینی و قرآن می شود، ثالثا برخورد آموزشی موجب حفظی شدن یکسری از مطالب توسط دانش آموز برای کسب نمره می شود. برای آموزش و پرورش دینی کودکان و نوجوانان باید نسبتی میان خانواده به عنوان مهمترین نهاد پرورش نسل آینده و مدرسه برقرار شود که هر دو تکمیل کننده نقش یکدیگر باشند نه جایگزین نقش یکدیگر.

از جمع بندي آنچه تاکنون به آن اشاره شد مشخص می گردد که موضوع تربیت مقولۀ پیچیده اي است و علیرغم آنکه آموزش و پرورش در جهت تعلیم و تربیت دینی و اسلامی می تواند نقش قابل توجهی ایفا نماید، از میان عوامل متعدد مرتبط و مؤثر در تربیت دینی و با توجه به اصول حاکم بر سند برنامه درسی، رويكرد تعقل گرا در جهت توسعه فرهنگ ديني  اهميت خاصي دارد.

ارائه برخی پیشنهادها در تربیت دینی

پر کردن مغز فرد از اطلاعات و معلومات دینی بدون فهم و بصیرت لازم، تربیت دینی نیست(باقری، 1386) بنابراین باید به دانش آموز آموخت که دین بهترین راه رسیدن به کمال انسانی و بهترین مکتب تربیتی است. آموزش و پرورش وظیفه دارد تصویری از انسان را که آفریده خداست با همه­ ابعاد وجودیش به مجریان بشناساند تا آنان در شیوه های خود با دانش آموزان تجدید نظر کنند. شایسته است با تشکیل کلاس های بازآموزی، اطلاعات لازم را به معلمان دینی آموخت. اگر در نگارش کتاب ها به فطرت خدادادی دانش آموزان توجه شود آنان مطالب درسی را به خوبی فرا خواهند گرفت و به خودشناسی خواهند رسید.

سیر روش باید از بسیط به پیچیده و آسان به دشوار و بر اساس ظرفیت و موقعیت دانش آموز باشد. اندکِ تداوم پذیر بهتر از فراوان ملال آور و خستگی زا است. به جای وجوه اختلاف، به وجوه مشترک و مورد اتفاق تکیه کنیم. از روش های تزریقی و تلقینی محض پرهیز کنیم و فرصیت هایی برای خود شکوفایی و خودباروری بیافرینیم. از روش های فعال و پویا به جای روش های منفعلانه و ایستا استفاده کنیم. روش هایی را تعقیب کنیم که به خود ارزشمندی دانش آموزان ختم گردد.

در باب تربیت کودکان در سیره معصومین (ع) به نکات زیر توجه زیادی گردیده است:

1. تقویت مبانی اعتقادی کودک  2. نظارت مستمر در امر آموزش  3. تکریم شخصیت کودک  4. رعایت اعتدلال  5. پرهیز از انتقاد و سختگیری  6. انتظار از فرزندان در حد توان  7. تاکید بر نکات مثبت  8. پرهیز از استدلالهای فراتر از توانائی کودکان  9. ایجاد سئوال در ذهن کودکان  10. تحسین و تشویق  11. نامگذاری شایسته  12. شرکت در بازی کودکان (نساجی زواره، 1387).

 منابع؛

 ]1 [ اعرافی، علیرضا(1380)؛ حکومت اصلاحات و آموزش وپرورش، دیدگاه ها و گفتگوها، کتاب هفتم، نشر تربیت اسلامی.

 ]2 [  باقر پور اميني، محمد(1381)؛ جوان در چشم ودل پيامبر (ص)، كانون انديشه ي جوان.

]3 [ باقری، خسرو (1380)؛ آسیب و سلامت در تربیت دینی، ویژه نامۀ آسیب شناسی تربیت دینی، کتاب ششم، نشر تربیت اسلامی.

]4 [ باقری، خسرو (1386)؛ تربیت دینی در برابر چالشهاي قرن بیست و یکم، فصلنامۀ بازتاب اندیشه، شمارة 15.

]5 [  برنامه درسی ملی جمهوری اسلامی ایران(سند رمضان)، 1391، شورای عالی آموزش و پرورش.                                                                                                                                                         

]6 [ پاك سرشت، محمدجعفر (1386)؛ نظریه هاي تربیتی و چالشهاي نظریه پردازي در آموزش و پرورش ایران، فصلنامۀ نوآوريهاي آموزشی، شمارة 20 سال ششم.

]7 [ توشي هيكو ايزوتسو؛ مفهوم ايمان در كلام اسلامي، ترجمه زهرا پور سينا (1380)، انتشارات سروش.

]8 [ جائوب، اس. بی؛ تعلیم و تربیت دینی، ترجمه مشایخی راد، شهاب الدین (1385)؛ پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.

]9 [ دلشاد تهرانی، مصطفی(1380)؛ رهزنان دین: آسیب شناسی دین و دین داری در نهج البلاغه، انتشارات دریا.

]10 [ سند تحول بنیادین آموزش و پرورش مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی، آذر ماه 1390.

]11 [علوي، سیدحمیدرضا (1385)؛ بررسی رفتار دینی و عوامل مرتبط با آن در نوجوانان دبیرستانهاي کرمان، فصلنامۀ علمی تخصصی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، سال اول، شماره دوم.

]12 [ کریمی، عبدالعظیم (1381)؛ تربیت طربناك، انتشارات مؤسسه فرهنگی منادي تربیت، چاپ اول. 

]13 [گلزاري، محمود (1382)؛ آسیب شناسی تربیت دینی جوانان، نشریه پگاه حوزه. شماره15.

]14 [ مزروعی، علیرضا (1386)؛ دین یابی رویکردي اثر بخش در حوزة تبلیغ و تربیت دینی.

]15 [میرتمیزدوست، مهکامه (1393)؛ آسیب شناسی تربیت دینی در آموزش و پرورش معاصر ایران، کنگره بین المللی فرهنگ و اندیشه دینی، قم.

]16 [ نساجی زواره، اسماعیل (1387)؛ آداب تربیت فرزندان در سیره معصومین(ع)، ماهنامه پیوند، شماره 345.

.....

نهج البلاغه؛ خطبه 185، شماره 9.

[1]سند تحول بنیادین آموزش و پرورش مصوب شورای عالی انقلاب فرهنگی- آذر ماه 1390