ستاد همکاریها/ دانشمندان علوم تربيتى از دير زمان در فكر اين بوده اند كه چه روش هايى در تربيت نسل آينده بشريت موثرتر، عميق تر و كارآمدتر مى باشد. چرا كه شناختن روش هاى عملى و راهكارهاى تاثيرگذار در فرزند پرورى نقش حياتى دارد.
آنچه در اين ميان توجه همگان را به خود جلب مى كند، ارائه كاملترين ، سالم ترين و اطمينان بخش ترين روش هاى تربيتى است كه به نحو مطلوب فرزندان را به هدف نهايى تربيت انسان ، رهنمون گشته و بشر را در رسيدن به فلاح و رستگارى و كمال مطلوب ، كه همان قرب به خدا است يارى نمايد.
مسلم است كه چنين شيوه هايى را مى توان در زندگى و رفتار و گفتار اسوه هاى حقيقى بشريت و بزرگ پيشوايان و مربيان انسان ، جستجو نمود. با اذعان به اين نكته كه آموزه هاى تربيتى پيامبر و ائمه معصوم عليهم السلام برگرفته از مكتب توحيد و وحى الهى است و پيروى از آن كاملترين رهنمودهاى تربيتى را به همراه دارد. راهنمايى هاى گفتارى مربيان و والدين هر چند موثر باشد، بايد در عمل آنان جلوه گر شود. مطابقت رفتار با گفتار پدر و مادر یا مربی و معلم ، ناخودآگاه کودکان یا نوجوانان را در مسير هدايت قرار مى دهد.
مربی ،پدر و مادر بايد در تمام امور زندگى كه در حضور كودك و نوجوان انجام مى دهند مواظب رفتار خود باشند. نظم و ترتيب ، مهرورزى نسبت به همديگر، رعايت حق و عدل ، مسئوليت پذيرى ، رفتارهاى مذهبى و عمل به گفته هاى خويش از جمله مواردى است كه كودك و نوجوان خواهى نخواهى به آن توجه دارد و رفتار آينده كودك آيينه اعمال و رفتار والدين است .
در اين نوشتار به شمه اى از روش هاى تربيتى برگرفته از سيره و سخن امام حسن مجتبى عليه السلام است مى پردازيم .
*توجه كودك به رفتار مادر
امام حسن عليه السلام با ياد خاطرات دوران كودكى اش مى فرمايد: شبى مادرم فاطمه زهرا عليها السلام را ديدم كه تا صبح عبادت مى كرد، نماز مى خواند و در ضمن مناجات خويش با حضرت پروردگار، زنان و مردان مومن را دعا مى نمود، اما براى خودش هيچ دعا نكرد. از او پرسيدم : مادر جان ! چرا به خودت دعا نمى كنى ؟ جواب داد: الجاز ثم الداز؛ (1) اول همسايه بعد خويشتن و داخل خانه . و به اين ترتيب حضرت فاطمه زهرا عليها السلام نوع دوستى و احترام به همسايگان را به فرزند ارجمندش عملا ياد مى داد.
*آموزش بندگى
امام حسن عليه السلام هرگاه وضو مى ساخت ، بندهاى بندش مى لرزيد و رنگ مباركش زرد مى گشت ، علت اين حالت را از حضرتش پرسيدند، آن جناب در پاسخ فرمود:
سزاوار است بر كسى كه مى خواهد نزد پروردگار عرش به بندگى بايستد، اين كه رنگش زرد گردد و رعشه در مفاصلش بيفتد.و اين چنين حالات بندگى و راز و نياز عاشقانه در برابر پروردگار جهانيان را به نيايشگران حقيقى و عارفان شيفته حق مى آموخت .
*رعايت آداب مسجد
آن حضرت هرگاه روانه مسجد مى شد و نزد درب مسجد مى رسيد، سر را به سوى آسمان بلند مى كرد و مى گفت : الهى ضيفك ببابك ، يا محسن ! قد اتيك المسيى ء فتجاوز عن قبيح ما عندى بجميل ما عندك يا كريم ؛ اى خداى من ! اين مهمان توست كه به درگاه تو ايستاده ، اى خداوند نيكوكار و احسانبخش ! بنده تبهكار به نزد تو آمده ، پس از كارهاى زشت و ناستوده من به نيكى هاى خودت درگذر، اى صاحب كرامت و احسان . (2)
*تواضع و فروتنى
امام حسن مجتبى عليه السلام روزى به گروهى از تهيدستان و مستضعفان برخورد كرد، آنان در روى زمين در كنار سفره اى نشسته و مشغول خوردن خرده هاى نان بودند. آن گاه كه چشمشان به مركب امام عليه السلام افتاد، به احترام او برخاستند و آن حضرت را به صرف نان فرا خواندند.
امام در حالى كه لب هاى مبارك را حركت مى داد و مى فرمود: خداوند متكبران را دوست ندارد. از مركب خود پايين آمده و به همراه آنان به تناول غذاى ساده مشغول گرديد.پس از صرف غذا، آن حضرت همه آن فقراء را به ميهمانى در منزل خويش فرا خواند و ايشان را با اهداى خوراك و پوشاك نواخته و مورد مهر و محبت خويش قرار داد. (3)
*كرامت و بخشش
روزى عربى به قصد اظهار حاجت نزد امام حسن عليه السلام آمد. آن حضرت به خادمين خود فرمود: آنچه داريم به او بدهيد. 20 هزار درهم يافتند و پيش از آن كه آن مرد نياز خود را مطرح كند، تمام آن مبلغ را به وى بخشيدند. مرد عرب از رفتار سخاوتمندانه امام عليه السلام به شگفت آماده و گفت : سرورم ! چرا اجازه ندادى تا نيازم را بگويم و شما را بستايم ؟! امام در پاسخ وى اشعارى قرائت كرد كه دو بيت اول آن چنين است :
نحن اناس نوالنا خضل/ يرتع فيه الرجاء والعمل
تجود قبل السوءال انفسنا/ خوفا على ماء وجه من يسل (4)؛
ترجمه؛ما مردمانى هستيم كه بخشش ما تازه و سرسبز است و اميد و آرزوها در آن تغذيه و سير مى شوند.ما حاجت حاجتمندان را قبل از آن كه اظهار كند، به وى مى بخشيم از ترس آن كه مبادا آبروى ارباب حاجت بريزد.
*عفو و گذشت
يكى از غلامان خدمتگزار حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام مرتكب جنايتى شد كه سزاوار كيفر بود، حضرت دستور داد تا وى را تنبيه نمايند. غلام در آن لحظه پيشدستى كرد و خطاب به امام عليه السلام اين آيه را قرائت نمود: و العافين عن الناس ؛ انسان هاى وارسته از خطاى گنهكاران عفو مى كنند، حضرت فرمود:
بخشيدم ، غلام ادامه داد: والله يحب المحسنين ؛ امام عليه السلام فرمود: تو را در راه خدا آزاد كردم . (5)
*رعايت حقوق حيوانات
نجيح يكى از ياران امام مجتبى عليه السلام مى گويد: روزى حسن بن على عليه السلام را ديدم كه غذا تناول مى نمود و سگى آن طرف تر با فاصله اندكى از امام عليه السلام ايستاده بود؛ آن حضرت لقمه اى را ميل مى كرد و لقمه اى هم به آن حيوان مى داد. گفتم : اى فرزند پيامبر! آيا اجازه مى دهيد اين سگ را دور كنم ؟
فرمود: نه ، او را آزاد بگذار، من از خداوند متعال خجالت مى كشم كه در حال غذا خوردن موجود زنده اى به من نگاه كند و من چيزى به او نخورانم .(6)
*ادب سخن گفتن
روزى مروان بن حكم بر آن حضرت دشنام گفته و سخنان ناروا نسبت داد، هنگامى كه از گفتن حرف هاى زشت خويش فارغ شد؛ امام حسن عليه السلام به او فرمود: من چيزى به تو نمى گويم ، اما اين عمل ترا به خداوند متعال واگذار مى كنم . اگر در گفته هاى خود صادق و راستگو باشى خداوند پاداش راستى تو را بدهد و اگر در گفتار خود دروغ گفته باشى ، خداوند در مقابل حرف هاى دروغ ، تو را به جزايت برساند، در هر حال خداوند براى تو از من سزاوارتر است . (7) به اين ترتيب امام مجتبى عليه السلام عملا ارزش هاى اخلاقى و سجاياى ستوده را به مردم مى آموخت .
منابع؛
1- دلائل الامامه ، ص 56.
2- مناقب ، ج 4، ص 14.
3- بحار الانوار، ج 43، ص 352.
4- بحارالانوار، ج 43، ص 342.
5- همان ص 352.
6- همان .
7- همان .