از نظر لغوی، «قربانی» از لفظ «قربان» گرفته شده است. هر چیزی که وسیله قرب و نزدیکی به خداوند تعالی باشد، به آن قربانی می گویند. حال آن چیز ذبح حیوان باشد یا صدقات دیگر.
«عید» از کلمه «عود» به معنای بازگشت است؛ بازگشت از زندان نفس و خرافات به سوی خدا؛ بازگشت از تسلط اهریمن به سوی خدای رحمت.
«عید قربان»، به معنای بازگشت انسان به مقام تقرب الهی است که این مقام در سایه مبارزه با هواهای نفسانی و در پرتو تهذیب، خودسازی و بهره گیری از فرصت های ناب به دست می آید.
روز دهم ماه ذی الحجه مصادف با عید قربان از بزرگ ترین عیدهای مسلمانان است؛ یادآور فداکاری و ایثار ابراهیم در راه رضای معبود و تسلیم و ایمان اسماعیل در قربانگاه عشق.
ذبح قربانی برای تقرب به پروردگار، از زمان حضرت آدم(ع) شروع شد وقتی که دو فرزندش؛ هابیل، قوچی و قابیل، مقداری گندم را به عنوان قربانی به بارگاه خداوند تقدیم کردند. در قرآن مجید این واقعه تاریخی بازگو شده و آمده است: «وقتی که [هابیل و قابیل] قربانی تقدیم کردند، از یکی (هابیل) پذیرفته شد و از دیگری (قابیل) پذیرفته نشد». (مائده: ۲۷)
پس از آن، این عمل در تمام ادیان آسمانی به عنوان یک عبادت و در مناسبت ها و مواقع خاص به عنوان یک دستور و آیین برجای ماند.
در اسلام، قربانی کردن، از سنت های الهی در حج است که موجب تقرب به خداوند می شود. در زمان جاهلیت، قربانی کردن مرسوم بود، ولی قربانی آنها نیز مانند لبیک و نمازشان آمیخته به شرک و کفر بود. شیوه آنها هنگام قربانی کردن آن بود که کعبه را به خون قربانی می آلودند و قسمتی از گوشت آن را بر خانه کعبه می آویختند تا خداوند آن را بپذیرد.
دین اسلام حرمت خاصی به قربانی بخشید و پس از تبیین ضرورت احترام به آموزه های الهی، در طرد سنت زشت جاهلی و برای بیان تقربی که حاصل قربانی است، می فرماید: «نه گوشت ها و نه خون های آنها هرگز به خدا نمی رسد؛ آنچه به او می رسد، پرهیزکاری شماست».(حج: ۳۷)
بر اساس این آیه، آنچه از اعمال به خداوند می رسد، باطن و روح عمل است. «قربانی» نیز مانند اعمال و مناسک دیگر نفسی به نام تقوا دارد و قداست و تعالی قربانی از همین تقواست، نه از گوشت و خون آن.
حضرت امام سجاد(ع) حقیقت قربانی را این گونه بیان می کند: «حج گزار و قربانی کننده، با تمسک به حقیقت پرهیزکاری، گلوی دیو طمع را می برد و او را می کشد».[۱]
شاید به دلیل همین تقوای ارزشمند نهفته در قربانی است که عید قربان را «حج اکبر» خوانده اند.
زائران خانه خدا که پس از تحمل سختی های بسیار و پرهیز از نمادهای دنیوی، اینک به منزلگاه آخر رسیده اند، عید قربان را جشن می گیرند. در این روز، حاجیان در وحدت عملی کم نظیری، سر بر آستان حضرت دوست می سایند و با چهره ای گشاده از توفیق یافتن به ادای تکلیف الهی، به هم تبریک می گویند.
مسلمانان جهان، عید قربان را از یک تا چهار روز جشن می گیرند، بهترین لباس های خود را می پوشند و پس از انجام دادن عبادت های مخصوص این روز، به دید و بازدید و شادمانی می پردازند. اگرچه برگزار کردن مراسم قربانی بر زائران کعبه و در مراسم باشکوه حج واجب است، ولی بسیاری از مسلمانان در سراسر جهان در این روز، گوسفند، گاو یا شتری را به یاد سنت ابراهیم خلیل، قربانی و گوشت آن را میان همسایگان و مستمندان تقسیم می کنند.
فلسفه قربانی
پنجمین عمل حج تمتع و دومین عمل منا برای کسی که در حج تمتع است، قربانی کردن است. قربانی کردن، طبق نص صریح آیاتی از سوره حج، نشانه تقوا و فداکاری در راه بینوایان و فقراست.
این روز که روز دهم ذی الحجه است و در تقویم عینی و ذهنی مسلمانان عید خوانده می شود، به نوعی یادآور همان سربلندی ابراهیم(ع) در آزمایش الهی است. سربلندی در آزمایش الهی در ذبح عزیزترین فرد زندگی مادی؛ یعنی فرزندش. قربانی، نشانه ای از پیروی فرمان الهی و اطاعت معشوق بر امور اخلاقی و سنت هایی جز خواست اوست.
در روز عید قربان، حاجیان حج تمتع با انجام دادن مراسم قربانی، از احرام خارج می شوند و کسانی که توان خرید قربانی را ندارند، باید سه روز در حج و هفت روز پس از بازگشت روزه بگیرند.
به عید قربان از دیدگاه های خاصی توجه شده است که زیباترین آن دیدگاه عرفان درباره این عید است؛ زیرا به گفته تهانوی در کشاف، «عید از تجلی جمال به هر روش که باشد...، بر قلب سالک عاید می شود» و عید قربان که در تعبیری دیگر، همان کشتن نفس اماره معرفی شده، تجلی جلالی جمال الهی است. حج گزار که در تماشای این سیر الهی است، می خواهد از احرام خارج شود و بار دیگر چون مهمانی از راه دور به طبیعت مادی ما پا گذارد.[۲]
در قرآن و در عهد عتیق، نخستین قربانی، قربانی هابیل و قابیل بیان شده است. نقل است قربانی قابیل از نوبرانه محصولات کشاورزی اش بود که بر اساس روایات، چندان دندان گیر نبوده و قربانی هابیل، گوسفندی درشت و عالی از گله ا ش بود.
دومین قربانی در تاریخ دینی انسان، پس از طوفان نوح بوده، چنان که در سِفْر تکوین آمده است: «و پس [از فرو نشستن طوفان]، نوح قربانگاهی را از برای خداوند بر پا کرد و از هر بهیمه ای طاهر و از هر مرغ پاک، گرفته، قربانی های سوختنی بر آن مذبح تقریب نمود».[۳]
حضرت ابراهیم که به معنای «پدر عالی» است، از پیامبران اولوالعزم الهی و از بنیان گذاران خانه کعبه و مناسک حج به شمار می رود که از جمله این مناسک، همان قربانی کردن است.
حضرت ابراهیم، جدّ مشترک قوم یهود و مسلمانان، یعنی پدر مؤمنان نیز هست. در حقیقت، سنت قربانی کردن در دین اسلام و تا حدودی در دین یهود از حرکت این پیامبر بزرگ تاریخ سرچشمه گرفته است؛ با این تفاوت که در اسلام آن قربانی، اسماعیل معرفی شده و در عهد عتیق، اسحاق که از بطن ساره، همسر اول ابراهیم بوده، است. اسحاق، از پیامبران الهی و پدر حضرت یعقوب و نیای بزرگ قوم بنی اسرائیل است.[۴]
[۱]. مستدرک الوسائل، ج ۱۰، ص ۱۶۶.
[۲]. یاسر هدایتی، عبور از تردید، ص ۱.
[۳]. همان.
[۴]. همان.