به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ستاد همکاریها، کرسی ترویجی «نقش عوامل محیطی در تربیت اخلاقی» با تاکید بر دیدگاه آیت الله مصباح یزدی، امروز به همت گروه فلسفه پژوهشکده حکمت و دین پژوهی با همکاری دانشگاه فرهنگیان با حضور سیدمحمدرضا موسوی‌نسب، سیدنقی موسوی و علی لطیفی برگزار شد.
حجت‌الاسلام والمسلمین موسوی‌نسب در سخنانی، گفت: یکی از مؤلفه‌های مهم نظام تربیتی، عوامل و موانع است که نقش مهمی در تربیت دارد؛ از دیرباز وراثت و تاثیر ژن از عوامل مهم در تربیت مطرح بوده است؛ همچنین عوامل محیطی هم بحث شده است و امروزه اراده و اختیار هم از عواملی است که مورد توجه اندیشمندان علوم تربیتی و اخلاقی قرار دارد، البته از نظر مکاتب الهی، عوامل غیرمادی و معنوی هم در زمره این عوامل برشمرده شده است.
موسوی‌نسب با بیان اینکه طبیعت، رحم و اجتماع سه محور اصلی تاثیرگذار در تربیت است، افزود: در اجتماع، نهادهای مختلفی مانند خانواده، حکومت و آموزش و پرورش، دوستان و رسانه و ... از عوامل مهم در این زمینه محسوب می‌شوند. علامه مصباح گرچه نقش رحم مادر را زمینه‌سازی در تربیت می‌داند ولی نقش بالایی برای آن قائل است و فرموده است: شرایط روحی مادر در دوره بارداری نقش مهمی در شکل‌گیری شخصیت کودک دارد و به شکوفایی برخی ویژگی‌های ارثی کمک و یا از شکوفایی آن ممانعت می‌کند و تاثیر مستقیم در شخصیت اخلاقی و صفات روحی فرزند دارد.
استاد حوزه علمیه با اشاره به نقش طبیعت اضافه کرد: از دیرباز این پرسش بین اندیشمندان اسلامی وجود داشته است که اگر بچه در محیط کویر و جنگل و ... باشد آیا آن محیط تاثیری در تربیت افراد برجا می‌گذارد یا خیر؟ و پاسخ داده‌اند اگر در محیط سخت تربیت شود نوعی صفات را بروز می‌دهد و برعکس.
موسوی‌نسب با اشاره به مشکلات افراد در درون خانه، تصریح کرد: بیشترین ریشه اختلافات و درگیری‌های در محیط خانواده، خودخواهی انسان است و اگر این کنترل شود اختلافات هم مدیریت شده و از بین خواهند رفت و فرزندان در محیط بهتری تربیت می‌شوند، البته تربیت از منظر علامه مصباح صرفا به خانه محدود نیست و محیط‌های فرهنگی و آموزشی که مهمترین آن آموزش و پرورش است، در تربیت اخلاقی مثبت یا منفی اثر دارد.
آموزش و پرورش نامطلوب از منظر علامه مصباح(ره)
این پژوهشگر بیان کرد: علامه مصباح فرموده اگر سطح علمی آموزش و پرروش بالا رود رشد اخلاقی و معنوی کودکان و جوانان هم زیاد خواهد شد؛ ایشان معتقد است هر وقت آموزش و پرورش ضعیف شد، رشد اخلاقی هم ضعیفتر می‌شود. آموزش و پرورشی که فقط اهتمام دارد که به دانش‌آموز یاد بدهد چگونه پول در بیاورد و به چه رشته‌هایی برود که درآمد بیشتری داشته باشد منجر به رشد معنوی مناسب بچه‌ها نخواهد شد.
استاد حوزه علمیه گفت: امروزه نباید از نهاد فرهنگ و هنر و مسجد در تربیت غافل شویم که متاسفانه در جامعه ما نسبت به آن کم توجهی صورت می‌گیرد. علامه مصباح از کسانی است که در اخلاق در حوزه علمیه نوآوری‌هایی داشتند و اخلاق در قرآن و روایات را بحث کردند و روایت ابوذر را شرح دادند؛ براساس این روایت پیامبر(ص) به ابوذر فرمودند که سخن نیکو و پاک و هر قدمی که به سمت مسجد و نماز بر می‌داری ثواب صدقه را دارد یعنی تربیت فرهنگی و پایبندی به حضور در مسجد و نمازخواندن اینقدر ر نزد اسلام مهم است.
نقش حکومت و اقتصاد در تربیت اخلاقی
وی با اشاره به تاثیر اقتصاد بر تربیت اضافه کرد: اگر نهاد اقتصاد، فعال و سالم و به تبع آن تولید و توزیع کشور به سمت اصلاح برود تاثیر تربیت اخلاقی هم مؤثر خواهد بود همچنین نهاد حکومت می‌تواند نقش بسیار مهمی در این زمینه داشته باشد. حاکمان اگر صالح باشند و اهل ملاطفت و مدارا با مردم، جامعه تربیت می‌شود و برعکس اگر حاکمان فاسد باشند جامعه هم به سمت فساد پیش می‌رود. علامه مصباح معتقدند که حاکم باید صلاحیت اخلاقی لازم را داشته باشد و از هواپرستی و اغراض شخصی پرهیز کند.
وی به ادامه فرایند تربیت اشاره کرد و گفت: بعد از مدرسه دوستان هم در تربیت فرد اثرگذار هستند؛ علامه مصباح در کتاب اخلاق در قرآن آورده است که بین دوستان باید رابطه سالم و پاسخگویی، اجازه‌خواهی، دوری از مجادله و نجوا برقرار باشد زیرا الگوبرداری و رشد و کمال نفسانی از برکات معاشرت و همنشینی با دیگران است. آموختن و آموزش دیگران در حوزه اخلاقی و تربیتی در معاشرت با دیگران رخ می‌دهد همچنین روحیه ایثار و بهره‌گیری از دیگران و بهره‌دهی، تربیت کردن و تربیت‌پذیری در گرو معاشرت با مردم است.
شناخت درست علامه مصباح از علوم انسانی
در ادامه سیدنقی موسوی، پژوهشگر حوزه تربیت بیان کرد: به رغم اینکه جریان اسلامی‌سازی علوم انسانی در جهان اسلام سابقه داشته و در جهان عرب کسانی از وی متقدم بوده‌اند ولی علامه مصباح در حیطه بومی‌سازی علوم انسانی ویژگی‌های برجسته داشتند؛ اول اینکه علوم انسانی را به خوبی می‌شناخت و آن را به درستی درک کرده بود.
وی با بیان اینکه امام(ه) به جامعه مدرسین بحث اسلامی‌سازی را ارجاع دادند و جامعه مدرسین هم آقای مصباح را انتخاب کردند، اضافه کرد: نکته برجسته دیگر ایشان تلاش فکری بر مبانی بومی و دینی است و در این عرصه خودشان صاحب سبک بودند؛ جمع فقه و فلسفه و تفسیر و فلسفه هم از دیگر ویژگی‌های بارز آن مرحوم بود؛ وی در مقام تفسیر، مجتهدانه به تفسیر پرداخت و قدرت جریان‌سازی و شبکه‌سازی هم از ویژگی‌های برجسته دیگر آیت‌الله مصباح بود و این کار را در قالب مؤسسه امام خمینی(ره) ایجاد کرد.
این محقق تصریح کرد: وی شاگردپرور و جریان‌ساز و شبکه‌ساز بود در صورتی برخی از علما شاید یکی از این ویژگی‌ها را دارند از این رو مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی که در دامان حوزه و انقلاب رشد کرده است و در آن فلسفه تربیتی تدوین شد می‌تواند مورد مطالعه قرار بگیرد ضمن اینکه برخی طرح‌ها مانند ولایت هم امکان مطالعه و تحقیق ثانوی را دارد. طرح ولایت به مثابه یک دوره آموزشی است که از ایده تا اجرا ماحصل تلاش یک فیلسوف و فقیه است.
موسوی با اشاره به مطالب ارائه‌دهنده این بحث، گفت: بررسی عوامل تربیت از خلاهای تئوری در جامعه ما هست و اینکه ایشان به این بحث پرداخته جای قدردانی دارد؛ البته ایشان می‌توانست عوامل تربیت را به صورت مقایسه‌ای و تطبیقی با سایر اندیشمندان تحقیق و بررسی کند چون از دید آیت الله مصباح، خانواده، وراثت و ... علت آماده کننده در تربیت هستند؛ اراده و اختیار هم مورد تاکید ایشان است و ایشان جزء اندیشمندانی است که نقش اراده را در سعادت و شقاوت انسان و تربیت اخلاقی برجسته می‌دانند.
وی افزود: در سخنانی که ارائه‌دهنده براساس مقاله ارائه کردند، می‌توان نزاعی را بین تمهید و تربیت قائل شد و اینکه خانواده و وراثت و محیط رحم و ... تمهید تربیتی است یا خود تربیت که علامه مصباح آن را جزء خود تربیت می‌داند. همچنین در عاملیت حکومت در تربیت اشاره به نامه مالک اشتر شده ولی ترجمه بیان شده از عهدنامه دارای اشکال است؛ امام علی(ع) در این عهدنامه چندکار ویژه برای مالک تعریف کرده است که از جمله استصلاح عقل است و آیت الله مصباح معتقد است استصلاح، زمینه‌سازی برای رشد عقلی است ولی به نظر بنده استصلاح، طلب صلاح و اصلاح است و نه زمینه‌سازی.
وی با اشاره به روایت السعید سعید فی بطن امه، گفت: سند این روایت معتبر نیست و از سوی فخررازی و جبرگرایان، جبری تفسیر شده است و برخی دیگر اصلا مرتبط با وراثت نمی‌دانند؛ یک تفسیر هم این است که بطن مادر زمینه‌ساز سرنوشت فرد است نه اینکه واقعا سعادت و شقاوت فرد در رحم تعیین شده باشد.
نقش عوامل فیزیکی در تربیت
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین لطیفی گفت: توجه دادن به مقوله زمینه‌سازی در تربیت اخلاقی از جمله نقاط مثبت و خوب در ارائه بحث بود که برخی مواقع مورد غفلت قرار می‌گیرد.
لطیفی بیان کرد: البته ابهام در تعبیر عوامل محیطی در بحث ارائه‌دهنده وجود دارد زیرا نهادها و افراد هم وارد این مقوله شده‌اند لذا باید تبیین شفافی صورت بگیرد؛ این تبیین می‌تواند نکات جالبی به ما بدهد از جمله نقش عوامل فیزیکی و حتی طراحی محیط و فضا در تربیت است؛ مثلا ساکنان بادیه طوری منازل خود را می‌ساختند که مستلزم هوشیاری و مراقبت بیشتر است برخلاف منازلی که مستحکم ساخته شده است.
وی اضافه کرد: در غرب توجه دادن به اینکه متربی باید معیاری برای تشخیص فعل اخلاقی و منطق شناسایی فعل ارزشمند داشته باشد مورد تاکید است و ارائه‌دهنده هم باید این مسئله را تعیین تکلیف می‌کرد. مثلا ما وقتی درباره اقتصاد حرف می‌زنیم باید روشن کنیم که تاثیر آن چگونه و در چه مقطعی است؛ مثلا براساس آیات قرآن استغناء و احساس بی نیازی می‌تواند زمینه فساد انسان را فراهم کند، یا ممکن است گفته شود فرد با داشتن رفاه فرصت مناسب‌تری برای عبادت با خدا پیدا می‌کند.
این پژوهشگر با بیان اینکه در زمینه نقش حکومت در تربیت اخلاقی آمده است که اهتمام به خودسازی و روحیه ایثار و امر به معروف و ایثار خیلی متاثر از سخن و رفتار حاکمان است، گفـت: تحلیل دقیقی باید از نقش عوامل در تربیت صورت بگیرد در حالی که تحلیل‌ها عمدتا کلی است و اگر جزئیات بیشتری ارائه شود جایگاه هر عاملی مشخص تر خواهد بود.
لطیفی اظهار کرد: در مدارس انگلیس آموزش فرهنگ اخلاقی از جمله موضوعات مورد تدریس است و براساس دیدگاه نوفضیلت‌گرایانه ارسطو برنامه‌ریزی کرده‌اند. اینها نقشه کلی درباره فرایند نهادینه شدن فضائل و رذائل در وجود افراد ترسیم کرده‌اند که بخشی از آن آگاهی دادن، تمرین و ممارست و تکرار عمل است.
تبیین روایت نقش رحم در سعادت و شقاوت
در خاتمه این نشست، حجت‌الاسلام موسوی نسب گفت: بنده معتقدم اگر بخواهیم یک صفت اخلاقی و رفتاری مانند حجاب و نماز ر آموزش دهیم تمامی گفتار و رفتار و حالات و حرکات مربی مؤثر است و اگر نقش مربی جزء عوامل محیطی بیان شده به این دلیل است.
وی گفت: مقام معظم رهبری در بحث معنویت و اخلاق فرمودند اخلاق دستوری نیست و وظیفه دولت مبارزه با کانون‌های فساد به صورت عاقلانه و ایجاد زمینه برای آن است؛ بنده چند مقاله درباره اقتصاد خانواده دارم و نقش تولید و مصرف و درآمد و ... در اخلاق را بحث کرده‌ام و نقش حکومت هم قابلیت بحث جزیی دارد.
موسوی نسب تاکید کرد: درباره معیار فعل اخلاقی اظهار کرد: علامه مصباح تاکید زیادی بر بحث نیت در افعال اخلاقی دارند همچنین درباره روایت السعید سعید فی بطن امه، سند آن را بررسی نکرده‌ام و اگر آورده‌ام تاکید بر این نظر علامه است که رحم نقش زمینه‌سازی در تربیت دارد.
